Czym jest spastyczność?

Spastyczność jest stanem zwiększonego napięcia mięśniowego związanym z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego (górny neuron ruchowy). Pojawia się często po urazach mózgu, udarach, w stwardnieniu rozsianym i innych schorzeniach neurologicznych. W spastyczności napięcie mięśni rośnie nadmiernie podczas biernego rozciągania, co utrudnia ruchy. Skutkiem może być utrata prawidłowej kontroli mięśniowej, ograniczenie zakresu ruchu i trudności w wykonywaniu czynności codziennych. Często objawy narastają w ciągu kolejnych dni po urazie, co pogarsza komfort życia pacjenta.

Przyczyny i objawy spastyczności

Spastyczność występuje, gdy uszkodzone zostają drogi piramidowe – nerwowe ścieżki przekazujące polecenia z mózgu do mięśni. Najczęściej powstaje po uszkodzeniach takich jak udar mózgu, uraz czaszkowo-mózgowy czy stwardnienie rozsiane. W wyniku zaburzenia tych struktur dochodzi do utraty hamowania rdzeniowego. W praktyce oznacza to, że mięśnie reagują z nadmierną siłą na rozciągnięcie. Prowadzi to do stałego wzrostu napięcia i charakterystycznego oporu podczas ruchu biernego w stawie.

Osoby ze spastycznością doświadczają sztywności i drżenia mięśni, szczególnie przy próbie szybkiego poruszenia kończyną. Mogą występować mimowolne skurcze i bolesne przykurcze mięśni. Typowo spastyczność dotyka całych grup mięśniowych – np. zginaczy ramienia i prostowników przedramienia – co nadaje pewne stereotypowe wzorce posturalne. Na przykład po udarze może powstać pozycja półśrubowa (tzw. ręka Wernickiego-Manna), obejmująca przywiedzenie ramienia i zgięcie łokciowe oraz nadgarstka.

Zazwyczaj spastyczność rozwija się stopniowo, w ciągu kilku dni lub tygodni po urazie. Początkowo ton mięśni może być obniżony (tzw. faza zwiotczenia), a następnie pojawia się stopniowo rosnące napięcie. Fizjoterapeuci obserwują, że bez odpowiedniej terapii spastyczność prowadzi do trwałych przykurczów i ograniczenia ruchomości. Regularna ocena i monitorowanie (np. skala Ashwortha) pomagają śledzić nasilanie objawów i dostosowywać ćwiczenia.

Zaburzenia napięcia odbijają się na funkcjach motorycznych – pacjent może mieć trudności z prostym siadaniem czy chodzeniem po prostej linii. Intensywne napięcie utrudnia rehabilitację, dlatego ważne jest wczesne wdrożenie ćwiczeń redukujących spastyczność.

Ocena skali spastyczności

Aby oszacować nasilenie spastyczności, fizjoterapeuci stosują m.in. zmodyfikowaną skalę Ashwortha. Skala ta mierzy wzrost napięcia mięśni podczas biernego ruchu kończyny. Na przykład wynik 0 oznacza brak spastyczności, 1 – łagodny wzrost napięcia w końcowej fazie ruchu, 3 – duży wzrost napięcia znacznie utrudniający ruch bierny, a 4 – całkowite usztywnienie mięśnia w jednej pozycji. Regularna ocena pomaga śledzić postępy pacjenta i dostosowywać program terapii.

Leczenie i fizjoterapia przy spastyczności

Podstawą rehabilitacji spastyczności jest kinezyterapia. Terapeuci dobierają ćwiczenia rozluźniające i wzmacniające słabsze mięśnie przeciwstawne. W praktyce stosuje się metody hamujące nieprawidłowe wzorce: np. delikatny masaż, neuromobilizację czy techniki izometrycznego rozciągania. Ważne jest również nauczanie pacjenta zmiany pozycji i regularne pionizowanie. Dodatkowo można wspierać terapię elementami fizykoterapii (np. hydroterapią, krioterapią, elektroterapią) w celu złagodzenia bólu i napięcia. Czasami stosuje się ortezy lub kinesiotaping, aby stabilizować stawy i poprawić ułożenie kończyn.

Przykładowe ćwiczenia to m.in. powolne unoszenie kończyny górnej ze wsparciem, usprawnianie chodu w odciążeniu oraz naprzemienne rozluźnianie i obciążanie mięśni. Pacjent powinien uczestniczyć w treningu stabilizacji tułowia i równowagi, np. poprzez ćwiczenia siedzenia bez podparcia i zadania koordynacyjne. Długotrwała terapia fizyczna zmniejsza napięcie spastyczne i zapobiega rozwojowi przykurczów, co ostatecznie podnosi komfort życia chorego. Fizjoterapeuci wykorzystują także techniki manualne (trakcje, mobilizacje stawów) i zaawansowane metody (np. terapie NDT Bobath, PNF) do normalizacji wzorców ruchowych.

Zastosowanie tych metod wymaga indywidualnego podejścia – każdy pacjent ma inny poziom spastyczności. Często rehabilitację spastyczności prowadzi się zespołowo: fizjoterapeuta współpracuje z neurologopedą i terapeutą zajęciowym. Przykładowo, po udarze osoba może mieć trudności jednocześnie z mową i napięciem mięśni twarzy. Koordynacja pracy w zespole pozwala prowadzić kompleksową terapię.

Ćwiczenia praktyczne

• Rozciąganie pasywne: Delikatne rozciąganie spastycznych mięśni pomaga utrzymać zakres ruchu. Fizjoterapeuta wspomaga ruch w stawie, np. rozciągając mięśnie łydek czy przedramienia, unikając gwałtownych szarpnięć.
• Ćwiczenia wzmacniające: Wzmacnianie osłabionych mięśni antagonistycznych (np. prostowników, gdy zginacze są spastyczne) wspomaga równowagę mięśniową. Ćwiczenia w odciążeniu (np. na stole terapeutycznym) czy z użyciem piłki rehabilitacyjnej i gum oporowych są często stosowane.
• Trening stabilizacji: Ćwiczenia równowagi i postawy (np. siedzenie bez podparcia, chodzenie po linii, stanie na jednej nodze) pomagają zmniejszać kompensacyjne ruchy spastyczne. Takie ćwiczenia poprawiają koordynację i bezpieczeństwo pacjenta.
• Techniki oddechowe i relaksacyjne: Nauka prawidłowego oddychania (np. przeponowego) oraz trening metod relaksacji (biofeedback, masaże rozluźniające) pomaga zmniejszyć napięcie mięśniowe. Znaczenie ma również umiejętność kontrolowania odruchów i reagowania na podrażnienie.

Przykładem praktycznym jest sytuacja osoby po udarze z napięciem mięśni zginaczy ramienia: terapeuta może poprowadzić pacjenta do skorygowania pozycji barku i wykonania naprzemiennych ruchów zginania i prostowania, jednocześnie hamując nieprawidłowe wzorce. Ważne jest stopniowe zwiększanie samodzielności chorego w wykonywaniu ćwiczeń, np. poprzez wspólne odpychanie terapeuty palcami pacjenta i stopniowe zmniejszanie pomocy.